Περί Αυτοκτονίας

    Με τον θάνατο του Anthony Bourdain, η συζήτηση περί αυτοκτονίας επανήλθε δυναμικά: Ο τύπος που θεωρούσαμε ότι είναι ο πιο ευτυχισμένος τύπος στον κόσμο, σκότωσε τον εαυτό του. Πολλά γράφτηκαν και ειπώθηκαν, μέσα από μια διεθνή συζήτηση στην οποία ήθελα να πάρω μέρος αλλά δεν το έκανα, αφού δεν ήξερα κατά πόσο είχα κάτι περισσότερο να πω πέρα από ποιήματα και άλλα κείμενα που έχω κατά καιρούς γράψει. Με αφορμή όμως μια κουβέντα που είχα πρόσφατα, έβαλα κάποιες σκέψεις σε τάξη, σκέψεις που ίσως είναι καλή ιδέα να τις μοιραστώ εδώ – βλέπεις, υπάρχει αρκετά μεγάλη πιθανότητα εσύ που διαβάζεις αυτή τη στιγμή τούτες τις γραμμές να θέλεις να πεθάνεις.
    Συγνώμη αν ακούστηκε κάπως απότομο, αλλά τα στατιστικά είναι ξεκάθαρα: Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, η αυτοκτονία είναι η δεύτερη πιο συχνή αιτία θανάτου για ηλικίες 15-29. Η δεύτερη. Εξού και ξέρω, με την ίδια βεβαιότητα που γνωρίζω ότι απόψε θα νυχτώσει και το επόμενο πρωί ο ήλιος θα ξαναβγεί, πως αυτό το κείμενο το διαβάζουν και άνθρωποι που θέλουν να πεθάνουν. Όχι άνθρωποι που έχουν θελήσει να πεθάνουν. Όχι άνθρωποι που κάποτε θα θελήσουν να πεθάνουν. Άνθρωποι που τώρα, αυτή τη στιγμή, θέλουν να πεθάνουν. Ε, και ίσως ένας απ’ αυτούς τους ανθρώπους να είσαι εσύ. Αν είσαι, μην ανησυχείς, μπορείς να συνεχίσεις να διαβάζεις δίχως να φοβάσαι ότι θα αποκαλύψω το μυστικό σου. 
    Θέλεις να πεθάνεις; Ας βγάλουμε πρώτα τις βαρετές μαλακίες από τη μέση: Δεν σε κάνει ούτε φρικιό (μιλάμε για ένα από τα βαθύτερα φιλοσοφικά ζητήματα στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού), ούτε αχάριστο (το μυαλό δεν είναι ένας μονόδρομος, ένας του δρόμος μπορεί να είναι ευγνώμων για πολλά πράγματα κι ένας άλλος του δρόμος να θέλει να τα τερματίσει), ούτε δειλό (δειλία να επιλέγεις να πεθάνεις; αλήθεια;), ούτε εγωιστή (ναι, γουστάρεις τόσο το προσωπικό σου συμφέρον που θες να σε σκοτώσεις). Οκ, να προχωρήσουμε;
    Ένα από τα βασικότερα επιχειρήματα κατά της αυτοκτονίας είναι το «Σκέψου όλους όσους σ’ αγαπάνε». Και είναι πράγματι ένα εξαιρετικά εύστοχο επιχείρημα. Η εικόνα του συντρόφου σου όταν ανακαλύψει το πτώμα σου, ή η οδύνη των γονιών σου στην κηδεία, ή οι τύψεις των φίλων σου ενώ αναρωτιούνται τι περισσότερο θα έπρεπε να έχουν κάνει. Ναι, ο πόνος των άλλων αποτελεί ένα εξαιρετικά εύστοχο επιχείρημα, το οποίο πιθανότατα να σ’ έχει κρατήσει ζωντανό πολλές φορές στο παρελθόν. Όμως όσο χρήσιμο και σωτήριο κι αν έχει υπάρξει για πολλούς, φοβάμαι πως δεν είναι αρκετό.
    Πρώτον, στη φάση που βρίσκεσαι μπορεί να είσαι πεπεισμένος ότι κανένας δεν σ’ αγαπάει. Το κατά πόσο αυτό για το οποίο είσαι πεπεισμένος ισχύει (hint: δεν ισχύει) δεν έχει ιδιαίτερη σημασία: Αν όντως το πιστεύεις, τούτο είναι αρκετό για να φύγει το επιχείρημα μας από το παράθυρο. Δεύτερον, σε ακόμα πιο σκοτεινές στιγμές, το επιχείρημα μπορεί να διαστρεβλωθεί και να μεταμορφωθεί σε δικηγόρο υπέρ της αυτοκτονίας: Ο πόνος που ξέρεις ότι θα νιώσουν ξαφνικά γίνεται μέρος της επιθυμίας· θέλεις να πονέσουν, θέλεις να καταλάβουν επιτέλους πόσο υπέφερες, θέλεις να τιμωρήσεις με αιώνιες τύψεις όσους σε πλήγωσαν, θέλεις να εκδικηθείς όλους εκείνους που δεν σε έσωσαν. Τρίτον, ακόμα κι αν η φράση «Σκέψου όλους όσους σ’ αγαπάνε» εξακολουθεί να σε αφοπλίζει, ίσως πολύ απλά ο αφοπλισμός να μην είναι αρκετός μπροστά στον πόνο. Ναι, ας το πούμε κι αυτό: Φαντάζεσαι τον σύντροφο σου ν’ ανακαλύπτει το πτώμα σου, φαντάζεσαι την οδύνη των γονιών σου στην κηδεία, φαντάζεσαι τις τύψεις των φίλων σου, και πονάς ενώ τα φαντάζεσαι· μα πονάς ακόμα περισσότερο ενώ είσαι ζωντανός.
    Νομίζω πως το καλύτερο επιχείρημα κατά της αυτοκτονίας είναι αρκετά διαφορετικό. Έχει εκφραστεί άψογα στο δοκίμιο Notes on Suicide του φιλόσοφου Simon Critchley, έχει σχολιαστεί στον Εφευρέτη του P. D. Ouspensky, ενώ το έχω –εν μέρει– προσεγγίσει με το ποίημα μου Ο Αυτόχειρας Ποιητής. Οι αντανακλάσεις του επιχειρήματος πιθανόν διαφέρουν ελαφρώς σε κάθε ένα από τα τρία παραπάνω έργα, όμως το επιχείρημα παραμένει ίδιο, και είναι το εξής: Όταν επιλέξεις να σκοτώσεις τον εαυτό σου, θα έχεις τοποθετήσει τον εαυτό σου σε μία φυλακή άκρως πιο απάνθρωπη από τη φυλακή στην οποία αισθάνεσαι ότι βρίσκεσαι τώρα. Δεν μιλάω για τον θάνατο. Μιλάω για κάτι πολύ χειρότερο. Για τις στιγμές πριν τον θάνατο. Για όταν η θηλιά θα έχει σφίξει και δεν θα έχεις κανέναν τρόπο να τη λύσεις. Για όταν θα έχει χυθεί τόσο αίμα από τις φλέβες που δεν θα μπορείς καν να σηκώσεις το χέρι σου. Για όταν έχεις περάσει το σημείο χωρίς επιστροφή, για όταν δεν μπορείς ν’ αναιρέσεις αυτό που μόλις έκανες, και το μόνο που σου μένει είναι να περιμένεις. Άπειρες μαρτυρίες από αποτυχημένες απόπειρες αυτοκτονίας το έχουν επιβεβαιώσει· είσαι σίγουρος ότι δεν θα συμβεί και σ’ εσένα αλλά μέσα από μια θριαμβευτικά πετυχημένη απόπειρα; Εκείνη τη στιγμή, να συλλαμβάνεις επιτέλους την πιο αδιανόητη πραγματικότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Εκείνη τη στιγμή, να καταλαβαίνεις πραγματικά τι σημαίνει να πεθαίνεις. Άρα και τι σημαίνει να ζεις. Και να συνειδητοποιείς ότι προτιμάς τη ζωή. Ότι προτιμάς τον πόνο. Αλλά δεν μπορείς να κάνεις τίποτα πια για να επιστρέψεις. Μένει μονάχα να περιμένεις, μέχρι η επιλογή σου να ολοκληρωθεί.
    Προτείνω λοιπόν να ζήσεις εκβιασμένος από το παραπάνω φρικιαστικό επιχείρημα; Όχι. Τις προάλλες παρακολουθούσα ένα video essay για την ταινία Her του Spike Jonze. Δεν ξέρω κι εγώ πόσες φορές έχω δει αυτό το έργο, έλα όμως που το video διατύπωνε μια ερμηνεία του τέλους που δεν είχα ποτέ αναλογιστεί: Πως την τελευταία φορά που βλέπουμε τον Theodore, δεν έχει μόνο μάθει ξανά να ζει, αλλά έχει μάθει ότι μπορεί να ζήσει χωρίς εκείνο που νόμιζε τόσο καιρό ότι χρειαζόταν για να ζήσει (στη δική του περίπτωση, μια ερωτική σχέση). Ό,τι κι αν σου λείπει, ή ό,τι κι αν σε βαραίνει, ό,τι κι αν περιμένεις ή ελπίζεις ν’ αλλάξει, ή ό,τι κι αν έχεις αποφασίσει πως δεν θ’ αλλάξει ποτέ… Μπορείς να ζήσεις με αυτά, χωρίς αυτά, παρόλ’ αυτά. Ακόμα κι αν πιστεύεις ότι η ζωή σου –με όλους τους παράγοντες και τα γεγονότα της– θα κρινόταν ως δυστυχισμένη από τρίτους, τι εγκυρότητα έχει η κρίση τους μπροστά στη δική σου δυνατότητα να βρεις τη ζωή –ακόμα και την ευτυχία, καρδιά μου– εκεί που επιλέξεις;
    Όπως είχε γράψει και ο William Blake:

“To see a World in a Grain of Sand 
And a Heaven in a Wild Flower 
Hold Infinity in the palm of your hand 
And Eternity in an hour”

​    H δύναμη σου να ζήσεις ως άνθρωπος ζωντανός και ολοκληρωμένος όταν τόσα προσπαθούν να σε πείσουν για το αντίθετο, είναι μια δύναμη πιο αληθινή από τον θάνατο.

    
​___
© Αλέξης Αντωνόπουλος  
    Yποσημείωση #1: H παραπάνω ανάρτηση (που πραγματοποιήθηκε στις 22/6/18) αποτελεί μια ελαφρώς αναθεωρημένη εκδοχή του κειμένου που μοιράστηκα στις 20/6/18 μέσα από τον Facebook λογαριασμό μου. 24ωρη Γραμμή Παρέμβασης για την Αυτοκτονία: 1018 / http://suicide-help.gr
    Υποσημείωση #2: Το video στο οποίο αναφέρομαι εντός της έβδομης παραγράφου, έχει τον τίτλο 'Her and the Human Condition' και το βρήκα στο YouTube channel 'Film Radar'.  
​    Υποσημείωση #3: Μπορείς να διαβάσεις το ποίημα μου 'Ο Αυτόχειρας Ποιητής', εδώ.
    Υποσημείωση #4: Οι στίχοι του William Blake προέρχονται από το ποίημα 'Auguries of Innocence'. O Roy Macready έχει ηχογραφήσει μια εξαιρετική ανάγνωση του ποιήματος.
    Υποσημείωση #5:  Ένα αντεπιχείρημα που ίσως έχεις για την έκτη παράγραφο: «Κι αν αυτοκτονήσω μ' έναν τρόπο που φέρνει άμεσα θάνατο – όπως με πυροβολισμό στο κεφάλι;» Πρώτον, δεν υπάρχει καμία εγγύηση στ' ότι ένας πυροβολισμός στο κεφάλι θα φέρει άμεσο θάνατο. Αναλόγως των λεπτομερειών γύρω από τον πυροβολισμό, μπορεί να προκαλέσει κι ένα άκρως αγωνιώδες τέλος· επίσης, έχουν υπάρξει περιπτώσεις τέτοιων τραυματισμών που όχι μόνο δεν έχουν προκαλέσει θάνατο, αλλά έχουν προσφέρει και τεράστιες παρενέργειες, εφ' όρου ζωής, στα άτομα που επιβίωσαν.
    Μα ακόμα κι αν βρεις τρόπο να πυροβολήσεις τον εαυτό σου μ' έναν τρόπο που σε κάνει να αισθάνεσαι ασφαλής ότι, βάσει των σημερινών επιστημονικών μας γνώσεων, ο θάνατος θα είναι o γρηγορότερος δυνατόν – αν βρεις τρόπο, δηλαδή, να πυροβολήσεις τον εαυτό σου στο υποτιθέμενα "σωστό" σημείο, με την υποτιθέμενα "σωστή" σφαίρα και το υποτιθέμενα σωστό "όπλο" (ένα 'αν' που απαρτίζεται από τόσους λεπτούς παράγοντες που πιθανόν να προβλημάτιζε κι έναν χειρούργο με πιστόλι), ή αν βρεις τρόπο να σκοτώσεις τον εαυτό σου μ' έναν άλλον τρόπο που σε κάνει να αισθάνεσαι ότι θα φέρει εξίσου γρήγορο θάνατο: Πόσο μετράει αυτή η σιγουριά μπροστά στα μυστήρια της ανθρώπινης συνείδησης; Πόσο σίγουρος είσαι όντως ότι δεν θα βιώσεις την εμπειρία που περιγράφεται στην έκτη παράγραφο; Δεν χρειάζεται καν να εισάγουμε τη συζήτηση μας σε πεδία περί πνευμάτων και ψυχών, όταν επιστήμονες αμφιβάλλουν δημοσίως για τις ιδέες περί συνείδησης που ερμηνεύουμε ως αυτονόητες (όπως για την ιδέα του εγκεφάλου ως το κομμάτι που δημιουργεί τη συνείδηση). Αρκεί άλλωστε μια υπενθύμιση της επιστημονικής σημασίας που διακατέχει η λέξη 'εμπειρία': Αν θεωρούμε δεδομένο πως πριν από 200 χρόνια δεν γνωρίζαμε τα πάντα για την ανθρώπινη συνείδηση, δεν είναι δα και ιδιαίτερα παρανοϊκό να υποθέσουμε ότι το ίδιο ισχύει και σήμερα – πόσο μάλλον σε περιοχές της μελέτης μας που παραμένουν αχαρτογράφητες λόγω της μη δυνατότητας να καταγράψουμε και να μελετήσουμε σχετικές εμπειρίες.
    Υποσημείωση #6: Σχετικά με τη δήλωση "Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, η αυτοκτονία είναι η δεύτερη πιο συχνή αιτία θανάτου για ηλικίες 15-29": Τον Ιούνιο του 2020, στα πλαίσια αναδημοσίευσης του παραπάνω κειμένου μέσα από τα social media μου, επισκέφτηκα ξανά την ιστοσελίδα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας και εντόπισα την εξής διατύπωση: "Suicide occurs throughout the lifespan and was the second leading cause of death among 15-29 year-olds globally in 2016." Παρόλο που δεν θυμάμαι να διαβάζω συγκεκριμένα για το 2016 όταν το 2018 έγραφα το 'Περί Αυτοκτονίας', δεν είναι απίθανο οι λέξεις "in 2016" να ήταν και τότε εκεί· και κάπως να μην τις πρόσεξα ή να τις ξέχασα στην πορεία. Όπως και να 'χει, αποφάσισα να μην προσθέσω τη διευκρίνιση περί 2016 στη δεύτερη πρόταση της δεύτερης παραγράφου – αφού θεωρώ πως η ουσία των στατιστικών παραμένει ίδια.
  

  Εικόνα από:  https://web.facebook.com/AnthonyBourdain/photos/a.698316083564920.1073741836.698301926899669/1905392082857308/?type=3&theater (Στη φωτογραφία βλέπουμε τον Anthony Bourdain.)